Nikki Sterkenburg heeft in Vlaanderen de actualiteit mee voor de promotie van haar vorige week verschenen boek De nieuwe generatie radicaal- en extreemrechts in Nederland. Maar dat mag je niet zeggen. Een paginagroot interview in De Morgen, vier bladzijden in Knack… Nikki Sterkenburg was journaliste bij het conservatief-rechtse Elsevier Weekblad toen ze interesse kreeg in de beweegredenen van jihadisten en vervolgens radicaal- en extreemrechts. Aan dit laatste onderzoek begon ze in 2015, en omdat sommige experten meer vanuit een ivoren toren praten dan mét radicaal- en extreemrechts besloot ze haar baan als journalist vaarwel te zeggen en te gaan voor een academische titel. Op 19 mei 2021 verdedigde ze aan de universiteit van Leiden haar proefschrift Van actie tot zelfverwezenlijking. Routes van toetreding tot radicaal- en extreemrechts met de besluiten uit zesendertig profielen van mensen uit de radicaal- en extreemrechtse scene in Nederland tussen 2015 en 2018. Haar pas verschenen boek is de journalistieke vertaling van haar proefschrift opgedeeld in: 1. Straatactivisten die schreeuwend vooraan staan, 2. Neonazi’s die verlangen naar het verleden, en 3. Alt-rightaanhangers die online trollen en heimelijk dromen. Elk deel is opgedeeld in tien korte hoofdstukken waardoor het boek vlot leest en met cliffhangers aanspoort om verder te lezen.
We zijn met enig scepticisme begonnen aan het lezen. Maarten De Waele die in 2016 een gelijkaardig proefschrift verdedigde aan de UGent deed het met 23 geïnterviewden, wat met 6,6 miljoen Vlamingen in verhouding meer is dan de 36 van Nikki Sterkenburg bij 17,5 miljoen Nederlanders. Daarenboven lijkt ons radicaal- en extreemrechts in Nederland actiever en gedifferentieerder dan in Vlaanderen. Ook zijn nogal wat van Sterkenburgs gesprekspartners gelinkt aan Identitair Verzet dat wel een opvallende maar bewust kleine actiegroep is voortgekomen uit Voorpost Nederland. Onvermijdelijk zijn er natuurlijk ook nog evoluties tussen pakweg 2017 en 2020. Maar toch geeft het boek een goed inzicht in de verschillende motieven om aan te sluiten bij radicaal- en extreemrechts, en welke denkbeelden men daarbij aanhoudt.
Er kan eindeloos gediscussieerd worden over de termen waarin iets omschreven wordt. Is het radicaal rechts, extreemrechts, populistisch rechts… ? Een autoriteit op dat vlak is Cas Mudde die het verschil tussen radicaal rechts en extreemrechts legt bij dat de eerste niet en de tweede wél gebruik wil maken van geweld om het doel te bereiken. Vincent Scheltiens en Bruno Verlaeckt volgen dit bewust niet en spreken enkel over extreemrechts. Je mag niet op alles het etiket ‘fascistisch’ plakken, maar extreemrechtse praat moet ook als dusdanig herkend worden en mag niet het nieuwe normaal worden. Mensen en partijen kunnen daarenboven in de ene dan wel de andere richting opschuiven, en ook posities innemen tussen twee afgebakende begrippen. In het Engels wordt tegenwoordig far-right gebruikt. Omdat ‘ver rechts’ in Nederland evenwel niet gangbaar is, spreekt Sterkenburg van ‘radicaal- en extreemrechts’. Van doorslaggevend belang is dat zij botsen met het gelijkheidsbeginsel en andere grondrechten wanneer zij hun idealen (over de islam, over uitkeringen voor allochtonen…) in de praktijk zouden brengen.
Sterkenburg heeft haar gesprekspartners niet meteen gevraagd waarom ze ergens bij zijn aangesloten. Dat leidt tot het opdreunen van een aantal standpunten. Maar hoe ze ergens terecht zijn gekomen. Waardoor je meer te weten komt over iemands levensloop en intrinsieke motivatie. De onderzoekster-auteur vond (1) ‘rechtvaardigheidszoekers’ die niet weten hoe ze hun problemen kunnen agenderen, (2) ‘politieke zoekers’ die zo teleurgesteld zijn in politieke oplossingen dat ze zich tot radicaal- en extreemrechts wenden, (3) ‘spanningzoekers’ met lage zelfbeheersing en sterk provocatief gedrag, (4) ‘sociale zoekers’ die overal heen gaan waar ze met open armen ontvangen worden, en (5) ‘ideologische zoekers’ die een ideologische zoektocht afleggen om hun racistische en anti-egalitaire denkbeelden te rechtvaardigen. Ons lijkt het dat je dit niet te strak mag afbakenen: vaak zijn mensen combinaties van enkele van die types.
Ook andere vaststellingen gelden evenzeer voor Vlaanderen. Dat groepen straatactivisten doorgaans eerder uit elkaar vallen als gevolg van persoonlijke conflicten dan omwille van zware ideologische botsingen. Dat er pogingen zijn om straatactivisten bij andere groepen weg te plukken. Dat er zaken zijn die men als groep officieel doet, en genieperiger en gewelddadiger zaken die men ten persoonlijke titel doet. Dat er naast leden van organisaties ook ‘freelance rechtsen’ zijn die overal bij aanhaken zonder ergens formeel lid van te zijn. Dat men zich doorgaans niet meer opvallend maar casual kleedt, waardoor gemakkelijker overeenstemming kan gezocht worden met wie niet tot de niche van radicaal- en extreemrechts behoort. Dat men in het weekend gaat betogen en zich desnoods laat aanhouden door de politie, en ‘s maandags weer keurig op het werk verschijnt. “Iedereen z’n hobby.” Dat radicaal- en extreemrechts activisme meer geaccepteerd wordt dan vroeger.
Identitair Verzet maakt er een sport van om op het dak van moskeeën of andere gebouwen te klimmen, er een spandoek op te hangen en te wachten op de politie die hen komt ophalen. Intussen worden filmpjes gemaakt om op sociale media te zetten. Doorgaans haalt de bezetting van het gebouw ook de plaatselijke kranten, met foto en al. Wanneer de politie komt, gaat iedereen mee zonder zich te verzetten. Omdat men nooit langer dan een paar uur in de cel moet zitten, kan iedereen op maandag weer op het werk verschijnen. Iedereen krijgt een boete van enkele honderden euro’s, maar via crowdfunding worden telkens genoeg geld opgehaald om dit te betalen. Het verhaal gaat dat eenmaal een ladder achterbleef bij een moskee, en toen men daar een paar dagen later om ging, kreeg men de ladder probleemloos terug van de brave imam.
Op een andere manier hilarisch is het verhaal over de Nederlandse Volks-Unie (NVU). Opgericht in 1971 is dit een partij die aanvankelijk pur et dur neonazi’s aantrekt. Met Constant Kusters als nieuwe partijleider sinds 2001 probeert men aan een properder imago te werken. De NVU presenteert zich als een volksnationalistische partij, maar de Nederlandse veiligheidsdienst AIVD houdt vol dat de NVU heimelijk streeft naar een éénpartijstaat in Nederland, met Hitlers NSDAP als voorbeeld. Volgens Sterkenburg zijn velen in de radicaal- en extreemrechtse scene in Nederland ooit lid geweest van de NVU, maar nooit lang. Kusters is nogal eigenzinnig en veel mensen kunnen al vlug niet meer door dezelfde deur met Kusters. Gevraagd naar waarom andere groepen niet optrekken samen met de NVU, antwoordt Kusters dat hij nog wel samenwerkt met kameraden in België en Hongarije. En dat klopt alvast voor België.
In het derde deel van haar boek gaat Nikki Sterkenburg in op Erkenbrand, om het kort te houden: iets als Schild & Vrienden maar dan voor intellectuelen. In het derde deel wordt ook het fenomeen van internettrollen belicht, en kort het reilen en zeilen bij Thierry Baudet en zijn zogenaamd Forum voor Democratie. Het slothoofdstuk kreeg de titel Alleen maar aardige mensen mee. Over de Erkenbrand’ers waarschuwde de onderzoekster-auteur al: “En dan kunnen ze nog zo aardig zijn en vriendelijk overkomen, het blijven wolven in maatpakken”.
In het slothoofdstuk zegt de onderzoekster-auteur dat nu ze zelf het radicaal- en extreemrechtse landschap heeft leren kennen, ze niet zozeer de openlijke neonazi’s vreest die in het weekend samen bier drinken. Ook niet zozeer de jongens die in WhatsApp-groepen opscheppen over aanslagplannen en wapenbezit, omdat opsporingsdiensten dat wel eens blijken mee te lezen. Een gevaarlijke uitspraak. Wij zijn niet zo zeker dat opsporingsdiensten alles kunnen volgen. Sterkenburg vreest meer de veertiger die “een vaste baan heeft maar nog steeds droomt van het gedwongen deporteren van migranten, ondertussen schietlessen neemt en verder niet opvalt. Zo iemand van wie zijn buren later zullen zeggen: dit hadden we nooit verwacht, het was zo’n aardige vent. En zelfs al zou de overheid hem wel in beeld hebben, wat zou je kunnen doen? Het hebben van gedachten en het nemen van schietlessen is niet strafbaar.”
“Ik ben gelukkig niet de aangewezen persoon die zich met dit soort kwesties moet bezighouden”, vervolgt Nikki Sterkenburg. Maar intussen is ze analiste voor de Nederlandse nationaal coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. De tijd van vrijblijvend over radicaal- en extreemrechts schrijven is voorbij. Het probleem is acuut.
Nikki Sterkenburg, De nieuwe generatie radicaal- en extreemrechts Nederland. Maar dat mag je niet zeggen, Das Mag Uitgevers, 245 blzn., 22,99 euro. Foto helemaal bovenaan: Nederlands beruchtste radicaal- en extreemrechtse activist, Ben van der Kooi (foto © Kafka). In eerste aanleg veroordeeld voor brandstichting bij een moskee, in beroep vrijgesproken bij gebrek aan bewijs. Hij was meermaals op Pegida-manifestaties in Antwerpen en bezocht ook de IJzerwake. De jongste weken is hij vooral actief in het protest tegen de coronamaatregelen in Nederland. Uiteraard was hij voorbije zaterdag 29 mei 2021 in Brussel waar geprotesteerd werd tegen de coronamaatregelen en steun werd betuigd aan de gewapende voortvluchtige militair Jürgen Conings.
Antifascista Siempre 